Tot het einde van de jaren 1990 was het klassieke beeld dat men in de Vlaamse Beweging over Joris van Severen had vrij stevig gepolijst: hij was onberispelijk in zijn stijl, orde was het sleutelwoord in zijn denken en doen, en hij was de man die resoluut opkwam voor de eenheid van de oude Nederlanden, de Zeventien Provinciën.
Generaties jongeren in de Vlaams- en Dietsgezinde jeugdbewegingen kregen dat beeld te goeder trouw mee, dat bovendien ook sterk werd beklemtoond door het laatste carré van zijn trouwste volgelingen, maar ook door mensen die over hem lazen of hoorden. In die geest verscheen dan ook een vloed aan publicaties allerhande over hem.
Onder impuls van een aantal oud-leden van zijn politieke beweging, ‘het Verdinaso’, waarvan een groot deel niet in de collaboratie was terechtgekomen en dat zich samen met jongere sympathisanten groepeerde in het Nationaal Studie- en Documentatiecentrum Joris van Severen – en later het Joris van Severen Instituut –, werd in de jaren 1990 langzaam de aanzet gegeven tot het uitgeven van een jaarboek waarin grondig wetenschappelijk onderzoekswerk naar de persoonlijkheid en het politiek engagement van Joris van Severen werd onderzocht. Nu alle oud-leden er niet meer zijn, wordt dat werk nog steeds verdergezet. Geen onderwerp dat van dichtbij of veraf met Joris van Severen te maken heeft, wordt uit de weg gegaan. Ook wordt er geen enkele politieke link naar de (partij)politiek van vandaag gelegd. Van Severen behoort tot de geschiedenis en is er een studieonderwerp van, zonder meer.
Daarnaast waren er ook anderen die in hun pen kropen om te trachten een beeld te schetsen van deze markante, complexe persoonlijkheid, de ene al kritischer dan de andere. Voorliggend boek van Christian de Borchgrave is er – voorlopig wellicht – het laatste van. Zijn persoonlijkheid blijft velen boeien, maar ook hoe hij het solidarisme zag en wilde vormgeven.
Katholieke evolutie
Net als veel jaarboek-auteurs en anderen geeft De Borchgrave een dieper inzicht in het (wispelturige) denken van de oud-leerling van de jezuïeten, de frontsoldaat en het gewezen parlementslid, die zich onderdompelde in de ideeënwereld van zijn tijd en tijdsgenoten, om een eigen visie tegenover zijn land en waar dat naartoe moest te vormen.
Meer bepaald onderzocht De Bochgrave de evolutie die Van Severen doormaakte van vroom katholiek over ultramontaans en intransigent katholiek naar een voorman die uiteindelijk vervreemd raakte van het katholicisme en zo als vanzelf in ‘fascistisch’ vaarwater terechtkwam, zonder zich evenwel te associëren met buitenlandse varianten.
Joris Van Severen
“Het enige wat het Verdinaso aan de katholieke antecedenten van zijn stichter overhield, was een korte verwijzing in zijn programma naar God als eindbestemming van iedere Dietser en vooral een cultivering van de ignatiaanse militaire geest en ascetische waarden waarmee Van Severen als leerling van de jezuïeten aan het Gentse Sint-Barbaracollege bekend was geraakt. Al moet daaraan worden toegevoegd dat ook die militaire geest en ascetische waarden geen godsdienstig oogmerk meer hadden”, aldus De Borchgrave.
Hij wás het Verdinaso
De auteur graaft in het diepste denken en doen van Van Severen: zijn banden met zijn naaste familie, zijn intellectueel-diepgaande contacten met vooraanstaande geestelijken en politici uit de Vlaamse Beweging, maar ook daarbuiten, en later ook met mensen uit de Franstalige adel. En natuurlijk de invloed van de vooral Franse, vaak reactionaire, schrijvers is niet te onderschatten.
Hij gaat ook niet voorbij aan zijn privé- en amoureuze leven dat zijn karakter mee bepaalde. Van Severens intellectuele inzichten bepaalden de koers van zijn Verdinaso, ook als die wijzigden. Dat zijn beweging na zijn gewelddadige dood op 20 mei 1940 in Abbeville uiteenviel en sommigen naar de collaboratie en anderen naar het verzet of ‘geen politiek meer’ dreef, lag dan ook voor de hand. Het is evenwel duidelijk dat hijzelf van het nazisme en zijn rassenideologie nooit iets moest weten, ook al was hij erg kritisch tegenover ‘volksvreemden’.
Hett boek bevat zo’n 130 pagina’s noten (1105!) en bibliografische verwijzingen: een bewijs van voortreffelijk en grondig studiewerk. Dat de licentiaatsthesis van Remy Van den Bossche uit 1997 (‘De maatschappijleer van het Verdinaso en zijn katholieke achtergrond’ – KU Leuven en later uitgegeven door het nationaal Studie- en Documentatiecentrum Joris van Severen te Aartselaar) evenwel onvermeld bleef, is merkwaardig. Maar niettemin is Christian De Borchgrave er bijzonder in geslaagd de ‘katholieke evolutie’ van Van Severen in kaart te brengen, die uitliep in een autoritaire beweging, eigen aan zijn tijd.
Christian De Borchgrave, ‘Joris van Severen – Van katholiek naar fascist. Politieke biografie’. Ertsberg, 2025. 416 p., 35,95 euro. ISBN 9789464984415
Meer boekrecensies
