Het is zoals een puzzel leggen en ontdekken dat er stukjes ontbreken. Het geheel geeft uiteindelijk wel een fraai beeld, maar het is niet af. Door er lang naar te kijken, probeer je toch een goed totaalbeeld te krijgen, en meestal lukt dat nog ook. Dat is ook het gevoel dat je hebt bij het lezen van dit boek. Niettemin zijn de auteurs er in ieder geval in geslaagd een behoorlijk ‘volledig’ beeld te schetsen van de markante persoonlijkheid die André Engwirda (1917-1944, wellicht) was.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd een aantal aanslagen op het leven van de Joegoslavische leider Tito beraamd. Een van die pogingen werd door de Nederlander André Engwirda ondernomen. De aanslag mislukte – zoals alle andere overigens – en werd Engwirda hoogst waarschijnlijk fataal. Want vanaf dan werd niets meer van hem vernomen. Het is een onderdeel van de film ‘Operatie Theodor’ uit 1982 die het einde van Engwirda’s leven daar laat eindigen.
André Engwirda zag het levenslicht in Leeuwarden op 16 december 1917. Hij heeft een ‘getroebleerde jeugd’, zoals de auteurs het omschrijven. Werkloosheid, allerhande jobs – van wafelverkoper tot kermisreiziger – van zijn vader die bovendien niet de gemakkelijkste is, drijven het gezin dat van Leeuwarden de oversteek naar Maastricht maakte, uiteindelijk uiteen. De dochters blijven bij de moeder, broer Willem is al snel het huis uit en André blijft bij zijn vader. Hij heeft het niet gemakkelijk in de woonwagen die ze betrekken, en zeker niet als zijn vader zijn frustraties met klappen van zich afslaat. Hij wordt uit de ouderlijke macht ontzet. André keert terug naar zijn moeder die een nieuwe man vond, en vindt er eindelijk wat evenwicht. Op zijn zestiende vindt hij werk als kelner, maar komt ook in contact met de Communistische Jeugdbond. De revolutionaire boodschap staat hem aan en hij gaat erin op.
Naar Spanje en de SD
Wanneer in 1936 in Spanje de burgeroorlog uitbreekt, sluit hij zich begin 1937 aan bij de Internationale Brigades en neemt deel aan meerdere veldslagen tegen de nationalistische troepen van Franco. Zijn onversaagde inzet wordt opgemerkt en hij wordt bevorderd tot luitenant. Na de nederlaag van de Republikeinen keert hij terug naar Nederland en vindt er niet echt zijn draai meer. In de meidagen van 1940 huwt hij met Clara, een linkse geestesgenote, waarmee hij later een zoontje krijgt. Wanneer Nederland bezet wordt, engageert hij zich voor de clandestiene pers. Na een tijdje in de gevangenis te hebben gezeten als voormalig Spanjestrijder, wordt hij V-Man (informant) bij de Duitse Sicherheidsdienst (SD); naar eigen zeggen om als communist te kunnen infiltreren bij de bezetter. Hij wordt een man met twee gezichten die eigenlijk weinig presteerde voor het verzet, maar ook niet voor de SD. Omdat hij zich meer en meer nogal pro-Duits profileert, heerst er latent enige argwaan bij de verzetslui.
Het zware werk
De auteurs konden achterhalen dat hij inderdaad langzaam opschoof naar de nationaalsocialistische Nieuwe Orde en daar ook het vertrouwen won. Vanaf 1943 werd hij grondig opgeleid – in Berlijn en ook in Den Haag en Diepenveen – tot nazispion om achter de vijandelijke linies inlichtingen te verzamelen. Zijn vrouw wist nooit waar hij precies zat of waar hij mee bezig was en in hun correspondentie drukte hij zich altijd cryptisch uit. Hij was dan ook maar zelden in Maastricht bij zijn gezin.
In de lente van 1944 wordt hij naar Kroatië overgebracht, officieel als medewerker van de Organisation Todt, de paramilitaire bouworganisatie die wegen, bunkers en kustversterkingen aanlegt. Zijn opdracht komt recht uit het hoofd van Adolf Hitler: Tito vermoorden. Hitler dacht de weerstand van de vele partizanen in de Balkan te kunnen breken door hun sterke leider de neutraliseren. Samen met nog een Nederlander, Leendert van Hardeveld (die niets van zijn voorgeschiedenis wist), ‘wisselen ze van kamp’ en kunnen ze zich bij de partizanen aansluiten. André doet zich voor als fel anti-Duits en zijn communistisch verleden en zijn oorlogszakboekje uit Spanje moeten het vertrouwen van de partizanen doen winnen. En dat lukt. Hij kan de partizanen overtuigen om hen naar het eiland Vis te brengen waar Tito zich schuilhoudt, want hij heeft zogezegd een boodschap voor hem. Wat er dan gebeurt, is niet meer duidelijk. Er blijven meer vragen dan antwoorden. Wordt hij ontmaskerd en, zo ja, hoe? Is het verhaal van zijn vulpen – waarin het explosief zou zitten – juist? Is hij standrechtelijk geëxecuteerd? De genoemde film is maar één interpretatie…
Boeiend is ook om aan het einde van het boek nog iets te weten te komen over de vragen die bij zijn vrouw en zoon altijd zijn blijven spelen, alsook over het proces in Nederland tegen hem in 1950, waarin hij nog veroordeeld werd voor spionage en verraad. Hij gaf nooit nog een teken van leven…
Een intrigerend boek is het zonder meer.
Zoran Bogdanovic – Erik Schaap – Evert De Vos, ‘De man die Tito ging vermoorden’. Alfabet, 2025. 296 p., 24,99 euro. ISBN 9789021344300
