Salome van Richard Strauss: een antisemitische opera?

Bart Maddens kent u wellicht als politicoloog aan de KU Leuven. Hij is tevens opera-liefhebber en blikt in deze cultuurbijdrage vooruit op een nieuwe productie van Salome, die op 18 december in de Vlaamse opera in première gaat.

Wie is de meest antisemitische operacomponist? Richard Wagner, zal iedereen spontaan antwoorden. Wagner heeft inderdaad zeer lelijke dingen geschreven over de Joden. Maar in zijn opera’s komt geen enkele Jood voor. Wel wordt vaak beweerd dat sommige van zijn personages karikaturale voorstellingen zijn van Joden. Denk aan Alberich in de Ring-cyclus, of Beckmesser in Die Meistersinger von Nürnberg. Volgens kenners is het echter uiterst twijfelachtig of dat Wagners bedoeling was. In werkelijkheid had het antisemitische getheoretiseer van Wagner weinig impact op zijn artistieke praktijk. Hij werkte vaak samen met Joodse musici en hij vertrouwde de première van zijn laatste opera, Parsifal, toe aan de Joodse dirigent Hermann Levi. Gewoon omdat die in zijn ogen de beste was.

Bij Richard Strauss liggen de kaarten heel anders. Hij liet zich niet gelegen aan getheoretiseer en heeft ook geen antisemitische teksten nagelaten. Maar hij voert wel joden ten tonele in Salome, de opera die voor hem de grote doorbraak betekende in 1905. Het is een understatement dat de joden negatief worden gestereotypeerd in die opera. “Wie zijn die huilende wilde beesten?”, vraagt een soldaat aan het begin. “Het zijn joden”, antwoordt een andere soldaat. “Ze zijn altijd zo, ze maken ruzie over hun godsdienst.” 

Oscar Wilde

Wat later komen die ruziënde joden op het voorplan. Hun dispuut gaat over de vraag of Jochanaan (Johannes de Doper) een man van God is. Ze proberen elkaar te overtreffen in orthodoxie. Dat ontaardt al snel in nonsensicaal en hysterisch gekrakeel. De scène is zo effectief dat die onwillekeurig weerzin opwekt voor de joden.

In eerste instantie moet daarvoor met de vinger gewezen worden naar de Britse auteur Oscar Wilde. Het libretto van Salome is een sterk ingekorte versie van Wildes gelijknamige toneelstuk. Volgens sommige critici worden de joden daarin geassocieerd met seksuele perversie en incest. Maar Wilde maakt even goed een karikatuur van Johannes de Doper. Dat is een fanaticus die grossiert in groteske uitspraken. Salome is in de eerste plaats een antireligieus stuk, en vooral dat appelleerde aan Richard Strauss.

Verwijfde stemmen

En toch. Strauss componeerde heel andere muziek voor Jochanaan dan voor de joden. Het geruzie van die laatsten wordt getoonzet met kakofonische schrille klanken, op het atonale af. Volgens sommigen zou Strauss de joodse stemmen ook verwijfd hebben doen klinken, conform de antisemitische fantasieën van rond de eeuwwisseling. Johannes de Doper daarentegen zingt met diepe basklanken en wordt overwegend begeleid door meer chromatische en plechtstatige muziek. Je zou dus kunnen zeggen dat Strauss in de partituur partij kiest voor Johannes de Doper, en tegen de joden. Dat komt allicht omdat enig antisemitisme hem niet vreemd was in zijn jonge jaren.

Van de in 1883 overleden Richard Wagner kan veel gezegd worden, maar niet dat hij nationaalsocialist was. Ook dat ligt heel anders bij Richard Strauss. Toen Hitler aan de macht kwam, was Strauss de beroemdste nog levende Duitse componist. Strauss was eerder apolitiek, maar liet zich naïefweg voor de kar van het regime spannen. Hij werd de voorzitter van Goebbels’ ‘Reichsmusikkammer’ en componeerde de officiële hymne voor de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn. 

Strauss viel echter in ongenade toen de Gestapo zijn briefwisseling kon onderscheppen met de Joodse auteur Stefan Zweig, librettist van Die Schweigsame Frau. Het regime had Strauss ook in de tang omdat zijn schoondochter Joods was. De componist moest geregeld door het stof om zijn familie te kunnen redden.

Controverse

Na de oorlog heeft hij de reputatie van ‘nazi-componist’ nooit helemaal van zich af kunnen schudden, ook al werd hij vrijgesproken op zijn ‘denazificatie’-proces. Maar dat alles stond helemaal los van het antisemitisme in het veel vroeger gecomponeerde Salome. Paradoxaal genoeg raakte Strauss betrokken bij het naziregime op het moment dat hij de antisemitische neigingen van zijn jeugd al lang achter zich had gelaten.

Blijft de vraag hoe operahuizen vandaag omgaan met de controversiële scène van de ruziënde Joden. Zeker is alvast dat ze niet om Salome heen kunnen, want het is een van de mooiste opera’s ooit. Toen Gerard Mortier in 1992 intendant werd van de (overigens door Strauss mee opgerichte) Salzburger Festspiele, was Salome zijn eerste productie, in een regie van Luc Bondy. Als een soort van afscheidscadeautje haalde Mortier die voorstelling nadien ook naar De Munt. In die fel bejubelde productie werden hedendaagse orthodoxe joden opgevoerd, in het zwart, met hoeden en krullen. Dat werkte scenisch zeer goed, maar deed er, wat de antisemitische gehalte betreft, nog een flinke schep bovenop.

Ik vermoed dat hedendaagse regisseurs zich daar niet meer aan zouden wagen, en al zeker niet in de actuele politieke context. Eerder dan de anti-Joodse elementen in de opera uit te vergroten, zullen ze die allicht eerder willen verdoezelen. Maar hoe dan? Zou men op een woke-achtige wijze durven te schrappen in de opera? Benieuwd hoe de Vlaamse Opera dat zal aanpakken.