Van der Straeten en Van Quickenborne waren al voor start bouwwerken op de hoogte van kostenexplosie energie-eiland

Een urenlange hoorzitting over het peperdure energie-eiland in de Noordzee leverde nieuws op. Ten eerste liet netbeheerder Elia zich ontvallen dat Tinne Van der Straeten (Groen) als minister van Energie en Vincent Van Quickenborne (Open Vld) als minister van de Noordzee al in maart 2023 op de hoogte waren gebracht van de kostenexplosie. Dat was nog vóórdat de werken begonnen. Ten tweede werd duidelijk dat de regulator Creg een tandeloze tijger blijkt. En misschien nog belangrijker: plots bleek dat de ontsporende kosten hoogstwaarschijnlijk het gevolg zijn van het eigenhandig aanpassen van de capaciteit van de aansluiting op het energie-eiland door voormalig minister Van der Straeten.

Ter herinnering: het energie-eiland moet nieuwe windmolenparken op zee verbinden met het vasteland. Dat is onderdeel van het Federale Ontwikkelingsplan 2024-2034 van de vorige federale minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen). De regering-De Croo moest van de Europese Commissie doelstellingen halen op het vlak van hernieuwbare energie, met verschillende deadlines in 2030, 2040 en 2050. Door immens veel windmolens op zee te plaatsen, wilde Van der Straeten haar berekeningen op papier doen kloppen.

Doorrekenen aan de burger

De transmissienetbeheerder Elia moest dat allemaal organiseren, aangezien de federale regering geen budget had. Via Elia kon de regering de rekening voor die hernieuwbare energie en de infrastructuur die daarvoor nodig was, doorschuiven naar burgers en de bedrijven. Elia mag deze investeringen namelijk doorrekenen via de nettarieven op de facturen van de Belgische verbruikers. Tenminste, als die investeringen onderdeel zijn van de ‘Regulated Asset Base’ (RAB). Dat laatste besliste Van der Straeten eigenhandig.

In principe moet de federale energieregulator Creg toezicht houden op de kosten die in de nettarieven belanden. Alleen staan ze daar voor een voldongen feit als de minister van Energie de plannen die Elia uitwerkt goedkeurt. De Creg blijkt dus weinig échte macht te hebben.

Binnen die context was het natuurlijk bijzonder interessant om eindelijk eens alle betrokken partijen samen te horen in het parlement. Elia en de Creg, maar ook de industriële verbruikers via Febeliec en een aantal (buitenlandse) deskundigen werden uitgenodigd in de Kamercommissie Energie om het te hebben over het energie-eiland. De aanwezige Kamerleden hadden beter een stevige maaltijd genoten, want de zitting duurde van 13u55 tot 19u30. Uiteraard ging het er dikwijls technisch aan toe met Powerpoints, die duidelijk het petje van de meeste Kamerleden te boven gingen. En uiteindelijk stelde Bert Wollants (N-VA) de enige vraag die ertoe deed: “Heeft de minister de plannen (van het energie-eiland) veranderd?” Dat was Van der Straeten (Groen).

Die vraag was eigenlijk de enige die er echt toe deed. Waarop lopen de kosten van het energie-eiland zo uit de hand? Van 1,6 miljard euro, naar 2,2 en vervolgens naar tussen de 7 en de 8 miljard euro. Kosten die allemaal op de elektriciteitsrekening van de huishoudens en bedrijven zullen belanden, via nettarieven.

Tenenkrommende presentaties

Voordat Wollants zijn vraag op het einde van de hoorzitting herhaalde, gebeurden er nog heel wat opmerkelijke zaken. De presentaties van Elia en van de Creg waren ronduit tenenkrommend. Veel technisch jargon over allerhande zaken, maar nauwelijks concrete informatie. Maar toen kwam voor Febeliec de deskundige Andreas Tirez. En die sloeg meteen de spijker op zijn kop. De industrie in België wil ondertussen van het energie-eiland af, terwijl ze kernenergie willen behouden en zelfs uitbreiden. Dat is een kwestie van overleven. Alleen hebben ze te lang gewacht om tegenwind te geven. De echte kritiek brak pas los na de verkiezingen van juni 2024.

Tirez somde op waarom het project veel duurder werd dan voorzien. Tirez gaf vier redenen. Inflatie is wat Elia beweert, schaarste van de benodigde installatiegoederen en dus kansen voor leveranciers om een slag te slaan is wat Elia en voormalig minister Van der Straeten en haar partij Groen beweren. Eigenzinnige keuzes door Elia die de kosten lieten ontsporen is dan weer wat de regulator Creg beweert. En tenslotte misschien wel de belangrijkste reden: het is een atypisch project, het eerste in zijn soort, “uniek in de wereld” en vooral “het is een monsterproject”. Dat laatste was de typering door Tirez. En hij kon dat staven. Zo kost een speciale omvormer voor het energie-eiland veel meer dan een standaard omvormer. En tot overmaat van ramp weegt zo’n omvormer 25.000 ton. Dat ding moet in stukken naar het eiland gebracht worden en daar worden opgebouwd. Dat is zonder twijfel niet de goedkoopste oplossing.

Aansluiting duurder dan windmolens zelf

Bovendien zei Tirez iets heel opvallends: “Het aansluiten van de windparken is duurder dan de bouw van de windparken.” En dat is natuurlijk niet alleen omdat ze dikkere kabels nodig hebben met meer dure koperdraad. Spreker na spreker werd steeds duidelijker dat het probleem bij Elia en de vorige minister gezocht moest worden. En het energie-eiland is niet de enige dure investering, waarvan de kosten zullen worden doorgerekend aan de burgers. Ventilus en La Boucle du Hainaut zijn twee andere voorbeelden die soms – afhankelijk van de taalgroep van de Kamerleden – werden aangehaald.

Toen het weer aan Frédéric Dunon van Elia en zijn collega’s was om te antwoorden, begon het een beetje gênant te worden. Elia spartelde, maar kon niet overtuigen. Het was ronduit meelijwekkend, zeker toen Dunon als verdediging opwierp dat “het niet zo is dat wij het systeem misbruiken”.

Kamerleden zoals Steven Coenegrachts (Open Vld) en Bert Wollants (N-VA), die zeer strijdvaardig toonden, lieten het passeren. Maar eigenlijk was dat juist één van de belangrijkste vragen om te stellen op dat moment: Misbruikt Elia het systeem voor financieel gewin? Alleen ligt dat nogal gevoelig, want de gemeentelijke holdings zijn de belangrijkste aandeelhouders van Elia. En dus gaan de winsten naar steden en gemeenten, die geleid worden door politici van dezelfde partijen als in de Kamercommissie.

In de hoek gedreven

Een duidelijk in de hoek gedreven Elia bracht dan maar een opvallende onthulling. De minister van Energie, Tinne Van der Straeten (Groen), en de minister van Noordzee, Vincent Van Quickenborne (Open Vld), waren volgens Elia al in maart 2023 op de hoogte van de kostenoverschrijding voor het energie-eiland. Pikant detail: dat was voordat de bouwwerken startten. Op dat moment werden de eerste contracten met leveranciers getekend. Toen besloten Elia en de minister dat er geen weg terug meer was.

De vraag of de Creg daar toen ook van op de hoogte was, viel niet. De Creg wordt immers geacht de belangen van consumenten te beschermen. De replieken van de energieregulator Creg leverden vooral kolder op. Zo beweerde één van hun sprekers dat de minister van Energie niet altijd blij zou zijn met brieven van de Creg. Of dit over het verleden of over de toekomst ging, was niet helemaal duidelijk. Wie evenmin tevreden was over brieven van de Creg – en ditmaal wel degelijk in het verleden – was de raad van bestuur van Elia. Erger nog: de Creg zei open en bloot dat de raad van bestuur van Elia gewoon niet reageerde op dringende en alarmerende brieven van de Creg over het energie-eiland.

Helaas pikte geen Kamerlid in op die toch wel veelzeggende verklaring. Creg-voorzitter Koen Locquet probeerde krampachtig de handen in onschuld te wassen, door erop te wijzen dat de Creg al jaren om meer bevoegdheden vraagt. Directeur Laurent Jacquet van de Creg spuide vooral mist. Hun collega Ilse Tant wierp op dat de Creg enkel kan beslissen over kosten die Elia in de nettarieven wil steken nadat ze meestal al gemaakt zijn en goedgekeurd door de minister. Het maken van die exorbitante kosten voorkomen is er voor de Creg niet bij. Dat laatste klopt, want de enige kosten die de Creg afgelopen jaren uit de nettarieven wist te weren, waren bijvoorbeeld luxueuze snoepreisjes naar Dubai door de vorige CEO en zijn entourage, dure luxevaliezen voor het maken van dergelijke reizen enzovoort.

En zo kwam het dat Bert Wollants (N-VA) zijn eerder gestelde en onbeantwoorde vraag nog een keer mocht herhalen, toen één van de sprekers langs de neus weg over de veranderde capaciteit van de aansluitingen op het energie-eiland sprak. Een alerte Wollants vroeg of de minister dan die capaciteit eigenhandig had opgetrokken. Lees: dat Van der Straeten zo dus de factuur van het energie-eiland in één klap had vermenigvuldigd. Buiten wat gestamel volgde geen antwoord.