Duitsland geconfronteerd met zware problemen: “Nu voelt men het resultaat van in het verleden te veel op één paard te hebben gewed”

Het gaat niet goed met de Duitse economie. Voor het eerst in decennia is er een – onverwacht – tekort op de handelsbalans. Duitsland wordt namelijk gezien als hét Europese industrieland bij uitstek. Dat die industrie nu zware klappen krijgt is het gevolg van de grote afhankelijkheid van Russische energie. Een paradigmashift dringt zich op.

Als industrieland moet Duitsland exporteren en zo geld verdienen. Jarenlang ging dat uitstekend en het land stond geboekstaafd als dé economische motor van Europa. De oorlog in Oekraïne heeft echter verstrekkende gevolgen voor Duitsland. De energie werd een pak duurder en de gevolgen zijn zwaar. Er is een tekort op de handelsbalans en de economische groei valt bijzonder zwak uit.

Naast de afhankelijkheid van Russische energie en de sancties tegen Rusland speelt er nog een ander probleem. Ook China, een andere zeer belangrijke handelspartner, kampt met de gevolgen van hun coronabeleid en de havens liggen er plat. Een recessie dreigt. Hoe kijkt de Duitse bevolking naar dit alles. Wat verwachten zij? We vroegen het aan Duitslandkenner Hanco Jürgens. Jürgens is wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut Amsterdam en fellow van het Montesquieu Instituut in Den Haag.

Hoe komt dit alles aan in Duitsland? Ziet men dit passend in een nieuw tijdskader na Merkel of eerder als de erfenis van haar?

“In Duitsland is men nu wel heel ongerust geworden over de mogelijke consequenties van de oorlog tegen Oekraïne. Russisch president Vladimir Poetin beschikt over heel wat hefbomen die hij kan inzetten tegen Duitsland. Zo zal Gazprom op 11 juli Nordstream 1 stilleggen voor onderhoud, een proces dat jaarlijks gebeurt. Maar wat als Rusland de pijpleiding langer gesloten houdt?”

“Duitsland ziet zich geconfronteerd met hoge energieprijzen, de inflatie is ook enorm hoog en de rente van de eurozone zal waarschijnlijk stijgen. Dat laatste kan zorgen voor extra moeilijkheden bij verschillende landen in de eurozone, want de leningen zullen dan duurder zijn en de staatsschulden kunnen op die manier ontsporen. Daarbovenop draait de economie in China niet door corona-lockdowns. De aanvoer van producten hapert dus. En de Duitse arbeidsmarkttekorten houden aan. Er staan dus heel wat problemen voor de deur. Er is geen roep om Merkel, maar wel een angst voor een sombere toekomst. Men beseft er dat de afhankelijkheid van Russisch gas te groot is.”

Maar Rusland is niet recent een ander land geworden, net zoals China trouwens, en toch koos Duitsland om ermee samen te werken in het verleden.

“Het zijn keuzes uit het verleden die nu doorwegen. Die werden gemaakt door zowel Merkels CDU als door Scholz’ SPD. Toch krijgt vooral de ‘ostpolitik’ van de SPD nu wel wat kritiek. Merkel zegt dat ze zichzelf weinig kan verwijten. Maar dat klopt niet. Nordstream 2 was heel lang haar officieel project en ze wilde het geopolitiek karakter ervan niet onder ogen zien. Dat terwijl Poetin gas weldegelijk als geopolitiek wapen hanteert, net zoals hij met graan doet. Noord-Afrika is afhankelijk van graan uit Oekraïne. De graanprijs stijgt en bij honger kan er straks er een nieuwe vluchtelingenstroom ontstaan naar Europa. Het zijn dus zeer complexe problemen. Zelfs nu stroomt er nog veel Europees geld naar Rusland.”

“Het was en is geostrategisch zinvol om een energiemix te hebben: natuurlijke bronnen, nucleair, vloeibaar gas, hernieuwbare energie en ga zo maar door. Dan heb je meerdere perspectieven. Nu voelt men het resultaat van in het verleden teveel op één paard te hebben gewed.”

Bestaat de kans dan niet dat er ‘gematigde’ stemmen komen die een onderhandelde oplossing willen met Poetin?

“Dat is inderdaad een wens die je er meer kan horen. Ook bij Kanselier Scholz hoor je dat tussen de regels door, bijvoorbeeld toen hij met Macron en Draghi naar Oekraïne ging. Maar landen zoals Polen en de Verenigde Staten zijn daar niet mee akkoord. Zij steunen Oekraïne in de strijd om land terug te winnen. Onderhandelingen zijn daarbij nog niet aan de orde. Want als je een wapenstilstand bepleit, speelt de situatie op het terrein een belangrijke rol en Poetin zal de grote stukken land die hij heeft gewonnen niet teruggeven.”

“Ergens beseffen de Duitsers dat wel, Scholz gaf intussen toe dat het aan Oekraïne zelf is om de grenzen te bepalen. Duitsland ziet de negatieve gevolgen van de oorlog zeer goed onder ogen. Ze hebben hun eigen hoop, maar zien wat er gebeurt. In het verleden speelden ze nog een belangrijke rol bij de onderhandelingen. Ze speelden zelfs een voortrekkersrol bij de vredesgesprekken van 2014. Maar Rusland blies zelf alles op. Duitsland, dat toch meer neigde naar het willen begrijpen van de Russische gevoeligheden, speelt sinds februari dan ook geen voortrekkersrol meer.”

“Duitsland dacht altijd dat er geen vrede in Europa kon zijn zonder Rusland. Ze dachten daarbij aan de twee Wereldoorlogen en zelfs aan Napoleon, waarbij Europa telkens Rusland aanviel. Je kan je afwenden van Rusland, maar voor Europese vrede is het land noodzakelijk, dat was de gangbare gedachte. Bovendien had het Westen de Koude Oorlog gewonnen en was er vrede en voorspoed. Dus Europa moest in ieder geval ook luisteren naar Rusland vond men. Maar het is nu wel heel duidelijk dat die gewenste vredespartner gewoon niet meer bestaat. In Duitsland spreekt men zeer consequent van de ‘Russischer Angriffskrieg’. De oude ideeën kloppen niet en nu komt er een nieuwe oriëntatie op Centraal-en Oost-Europa.”

“Polen en de Baltische staten blijven heel kritisch voor Duitsland. Zo zegt het grote wapenleveringen toe maar levert het die niet echt. Net zoals Frankrijk wilde het ook doorpraten met Poetin, maar Pools president Duda repliceerde daarop dat je dat met Hitler ook niet doet.”

Duitsland moet nu een nieuwe visie rond Rusland en defensie ontwikkelen, zien we daar al iets van aan denktanks en universiteiten?

“Duitsland nam eerder afscheid van de militaristische cultuur. ‘Dat nooit meer’, zeiden ze. Dat is een zeer belangrijk gegeven wanneer ze nu geconfronteerd worden met de dreiging aan de oostgrenzen. Nu moet men alles ‘omdenken’ en misschien zelfs weer het belangrijkste leger van Europa worden. Duitsland zal zichzelf een leidende rol moeten geven bij conflicten in Europa, dat is toch erg wennen en Duitsland is dus niet zomaar ‘omgedacht’. Dit proces gaat langzaam. Bovendien was het Duits leger niet op orde. Ursula von der Leyen heeft er veel aan moeten doen, maar was ver gekomen. Ze moeten flink aan de slag om omwenteling te maken.”

“Duitsland is ook het land dat het meest heeft geprofiteerd van de vredesdividend. Het heeft zich er zelfs in gewenteld. Nu moeten ze de nieuwe dreiging onder ogen zien. De fijne periode van onder Merkel, met economische voorspoed en politieke relatieve rust, is voorbij. En nu zie je overal scheurtjes. De situatie kan dus erg veranderen. Men bespreekt op politiek niveau hoe de crisis is ontstaan en men speelt nu het politieke spel volop. Zo hoor je nu geluiden om de kerncentrales toch open te houden.”

Duitsland beloofde ook om opnieuw fors in het leger te investeren. Wat voor leger zal dat zijn? Waar zal men op inzetten?

“Traditioneel koos men voor luchtmobiele brigades. Die dienen om snel in te zetten bij conflicten elders in de wereld, zoals Bin Laden uit zijn huis is gehaald en men snel weg was met helikopters om het lijk dan in de zee te dumpen. Men dacht er niet aan om grote en massaal ingezette tankcompagnieën tegen te houden. Duitsland verkocht heel veel tanks, Nederland heeft er trouwens geen enkele meer. De landmachtcomponent is dus serieus afgebouwd. Duitsland zette daar weinig op in.”

Wat we nu zien is dat men toch vooral kiest om bijvoorbeeld de F35-vliegtuigen te kopen en munitie aankoopt om de grote tekorten aan te vullen. Voorlopig blijft dat allemaal toch heel conventioneel. Daarbij komt er ook nog kritiek dat er momenteel weinig Europees aan is. Er komt vooralsnog geen gezamenlijk Europees aankoopbeleid: men lost voornamelijk de huidige achterstanden op. Die zijn wel bijzonder groot. Zo is er zelfs een tekort aan kogelvrije vesten. Dat zegt wel iets over de staat van het leger en de paraatheid bij een militaire crisis.”

In het verleden verweet Frans presidentskandidaat Eric Zemmour dat Duitsland nooit echt wilde samenwerken met de Franse defensie-industrie, maar braaf aan de leiband van Amerika liep.

“Het lijkt er inderdaad nu niet op dat wordt ingezet op versterking van de intensieve samenwerking met de Franse defensie-industrie. Er is wel een geïntegreerde verdediging van het luchtruim, met drones en jets en ook Airbus werkt mee aan dat systeem. Maar momenteel heeft dat kennelijk niet de hoogste prioriteit. Het is trouwens opmerkelijk hoe relatief weinig wapens de Fransen aan Oekraïne leveren.”

(Lees verder onder de tweet.)

Hoe wegen al die problemen op de politiek?

“In de peilingen is de CDU weer de grootste partij. Tegelijk zien we dat enkele ministers het zeer goed doen. De meest populaire zijn Robert Habeck, de minister van Economie en Klimaat en Annalena Baerbock, de minister van Buitenlandse Zaken. Beide zijn bovendien net van de Grünen, de Duitse groene partij. Zij reageren het best op de crisis.”

“Maar mogelijk zijn de peilingen wat gezichtsbedrog. Naar mijn mening kan Scholtz als er weer verkiezingen zijn, zeggen dat hij goed voor Duitsland zorgt en dan daarvoor beloond worden. De SPD is nog niet verloren. Al bijten de groen toch wel van zich af rond de afhankelijkheid ten aanzien van Rusland en rond Nordstream. Ze communiceren ook anders. Zij leggen de problemen helder uit en koppelen er de antwoorden aan vast. Scholz is toch meer defensief en laat zichzelf meer ruimte om later te kunnen onderhandelen. Hij hanteert wat meer de stijl van Merkel en laat nooit in zijn kaarten kijken. Dat levert hem wel kritiek uit het buitenland op, maar op termijn kan dat eventueel goed uitpakken.”

Wat is de uitweg uit de economische problemen van Duitsland?

“Het hangt af van de ontwikkelingen in Oekraïne. De problemen kunnen nog groter worden. Nu bereidt het land zich voor. Scholz riep al de werkgevers- en werknemersorganisaties bij elkaar om een gezamenlijk beleid af te stemmen. De afhankelijkheid van Russisch gas blijft groot, de inflatie is hoog en kan een ramp worden in Europa als de rente nog verder stijgt, China blijft kampen met corona waardoor de import en de export bedreigd is. Het kan dus zeer zwaar weer worden. De vraag is wat in deze omstandigheden de beste strategie is. Maar anderzijds, in het verleden kwamen er al veel berichten dat de Duitse economie er slecht voor zou staan, maar op het einde van de rit bleek het heel goed te zijn. Het blijft moeilijk te voorspellen wat de toekomst is.”