Met de grote middelen is voorbije zondag een politieke tegenstander van de Wit-Russische president Loekasjenko van een vlucht tussen Athene en de Litouwse hoofdstad Vilnius gehaald. Het Ryanairvliegtuig is tot landen gedwongen in Minsk, hoofdstad van Wit-Rusland. Het doelwit van de ’vliegtuigkaping’ was Roman Protasevitsj, regimekritische journalist die in ballingschap leefde. De man is gedwongen een schuldbekentenis af te lezen voor de camera’s en zou volgens oppositiebronnen in het ziekenhuis liggen. Zowel de Europese Unie als de Verenigde Staten veroordelen de Wit-Russische handelswijze. De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties zal woensdag achter gesloten deuren overleg plegen over de situatie in Wit-Rusland. Dat hebben diplomatieke bronnen dinsdag meegedeeld.
U herinnert zich ongetwijfeld de massale protestdemonstraties in Wit-Rusland na de herverkiezing van Alexander Loekasjenko. In dat protest tegen Loekasjenko, de man die al vaker de laatste dictator van Europa is genoemd, speelde het Telegram-kanaal Nexta een essentiële rol.
Het was via zijn telegramkanaal dat filmpjes en informatie van demonstranten de buitenlandse pers bereikte. Protasevitsj onthulde op die manier alle gewelddadige middelen die Loekasjenko inzette om de eigen bevolking te onderdrukken.
Ook voor de Wit-Russische oppositie was zijn kanaal, dat op een gegeven moment meer dan twee miljoen volgers telde, een bron van informatie en communicatie. Met Wit-Rusland dat ruim 9 miljoen inwoners telt is dat meer dan een kwart van de bevolking. Vorig jaar verliet Protasevitsj Nexta om een ander populair Telegramkanaal – Belamova – te beheren, nadat de oprichter van dat kanaal was opgepakt.
Journalist-activist
Protasevitsj stak zijn persoonlijke afkeer voor het regime nooit onder stoelen of banken. Hij verkondigde steeds dat hij via zijn kanaal “de mensen dichter bij de overwinning en het einde van de dictatuur” wou brengen. Het regime van Loekasjenko reageerde door de journalist-criticus op de lijst van ‘terroristen’ te zetten. Intussen ging in Wit-Rusland het internet plat, en liet Loekasjenko journalisten en tegenstanders van het regime arresteren.
Vandaag bevindt de redactie van Nexta zich in veiligheid in de Poolse hoofdstad Warschau. Protasevitsj die op een lijst met terroristen is geplaatst riskeert in Wit-Rusland de doodstraf. Zelfs in de voormalige Sovjetrepubliek is die straf slechts enkele keren per jaar toegepast.
Of Loekasjenko in dit geval zo ver zal gaan om zijn politieke tegenstander uit de weg te ruimen is moeilijk voorspelbaar. Oppositiekopstukken zijn tot op heden veroordeeld tot gevangenisstraffen van boven de tien jaar.
De arrestatie van zaterdag was niet zijn eerste. Sinds 2011 wordt Protasevitsj vrijwel elk jaar opgepakt voor ‘betrokkenheid bij activisme’. Het kostte hem zijn plek op de opleiding journalistiek aan de Wit-Russische staatsuniversiteit.
Toch bleef het werk van de jonge Wit-Rus niet onopgemerkt. Het Václav Havel Journalism Fellowship, vernoemd naar de bekende Tsjechoslowaakse dissident die president werd, gaf hem een beurs en liet hem in Praag opleiden. Hiermee werd Protasevitsj klaargestoomd voor de journalistiek.
Beschuldigd van ‘haatmisdrijf’
Er staan in Wit-Rusland straffen van 12 tot 15 jaar op „de organisatie van massale onrusten” en „het opwekken van haat tegen vertegenwoordigers van de overheid en de politie.” Precies dat is waar Protasevitsj in november voor is aangeklaagd.
Hoewel de man in ballingschap leefde blijkt hij dus ook buiten Wit-Rusland niet veilig was. Protasevitsj is zondag via een bizarre ‘vliegtuigkaping’ gearresteerd en ‘ontvoerd’. De Ryanair-vlucht die onderweg was vanuit de Griekse hoofdstad Athene naar Vilnius is in het Wit-Russische luchtruim gedwongen te landen in Minsk.
Aanvankelijk leek Ryanair, die de lijnvlucht uitvoerde, mee te gaan in het verhaal en zei het dat de noodlanding gebeurde in opdracht van de verkeersleiding in Minsk. Andere bronnen bevestigden later dat er ook KGB-agenten aan boord zouden geweest zijn die een bommelding hadden gedaan. Volgens Wit-Russische media vond de operatie plaats in opdracht van Loekasjenko zelf. Ook Ryanair zelf nam later een kritische houding aan.
“Dit draait allemaal om mij. Ze gaan mij oppakken”
Bij de aankomst in Minsk haalde Protasevisj zijn laptop tevoorschijn. “Dit draait allemaal om mij. Ze gaan mij oppakken“, getuigde een medepassagier tegen de Wit-Russische website Onliner.
Een ander getuig zag dat de journalist zijn laptop en telefoon aan zijn vriendin probeerde te geven. Ook zijn vriendin die hij in de Litouwse hoofdstad Vilnius leerde kennen, de Russische rechtenstudente Sofia Sapega is tegelijk met hem opgepakt in het vliegtuig.
Vrienden van Protasevitsj getuigden dat hij reeds op het vliegveld in Athene de indruk had dat men hem volgde. Een Russisch sprekende man zou ook geprobeerd hebben zijn documenten te fotograferen.
Een andere passagier had het gevoel dat een en ander ’duidelijk geregisseerd’ was. Na de noodlanding zijn alle passagiers gecontroleerd. “Wij zagen zijn aanhouding. Hij stond naast ons en er werd gedaan of de honden iets in zijn tas roken.”
EU-leiders veroordelen Wit-Rusland en nemen sancties
De Europese leiders hebben maandagavond nieuwe sancties getroffen tegen Wit-Rusland. Ze vragen Europese luchtvaartmaatschappijen om het Wit-Russische luchtruim voorlopig te vermijden en ontzeggen Wit-Russische maatschappijen de toegang tot het Europese luchtruim. Dat meldde de woordvoerder van Raadsvoorzitter Charles Michel op Twitter.
Michel zelf sprak van een “internationaal schandaal”, Commissievoorzitter Ursula von der Leyen nam het woord ‘kaping’ in de mond. Alle Europese leiders vragen de onmiddellijke vrijlating van Protasevitsj en zijn vriendin Sofia Sapega.
De staatshoofden en regeringsleiders willen snel sancties tegen personen en entiteiten die betrokken zijn bij de kaping. Loekasjenko’s naam zal niet op die lijst staan. Hij kreeg eind 2020 al een inreisverbod en een blokkering van al zijn Europese tegoeden opgelegd. Dat gebeurde naar aanleiding van de gewelddadige onderdrukking van de protesten na de gestolen presidentsverkiezingen.
Alle Europese leiders vragen de Commissie en buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell om ‘gerichte economische sancties’ aan te nemen. In Europese kringen is te horen dat de sterke maatregelen het gevolg zijn van het feit dat Wit-Rusland de luchtvaartveiligheid en het leven van de passagiers aan boord van de Ryanair-vlucht in gevaar gebracht heeft.
Luchtvaartmaatschappijen mijden Wit-Russisch luchtruim
Op de top is een akkoord bereikt over een breed pakket aan sancties. Een concreet gevolg daarvan is dat het Wit-Russische Belavia geen vluchten meer tussen Charleroi en Minsk zal kunnen organiseren.
De lijst van luchtvaartmaatschappijen die voorlopig niet meer door het Wit-Russische luchtruim vliegen groeit intussen verder. Onder meer Air France, Finnair en Singapore Airlines kondigden dinsdag die maatregel aan. De Duitse luchtvaartgroep Lufthansa en de Nederlandse maatschappij KLM maakten maandag al bekend dat ze voorlopig niet meer over Wit-Rusland vliegen. KLM nam die beslissing na een oproep van de Nederlandse premier Mark Rutte. Volgens de minister-president zijn de Wit-Russische autoriteiten momenteel “zeer onbetrouwbaar” bij het beheer van hun luchtruim.
De crisis in Wit-Rusland zal weinig gevolgen hebben voor Brussels Airlines. Momenteel vliegt de maatschappij sowieso niet boven het land, en voor de vluchten naar Rusland die in de loop van juni starten, zijn er alternatieve routes beschikbaar.
EU-leiders spreken van ‘staatsterreur’
In april was al duidelijk dat Loekasjenko bij de vervolging van politieke tegenstanders over lijken gaat. Toen zijn in Moskou twee oppositieleden opgepakt. Ook toen was er sprake van samenwerking tussen Russische en Wit-Russische veiligheidsdiensten.
Zij zouden een aanslag op de Wit-Russische president en zijn familie beraamd hebben. Maar Wit-Russen dachten in EU-lidstaten veilig te zijn, des te meer omdat die Loekasjenko niet erkennen als staatshoofd.
“Zelfs het luchtruim boven Wit-Rusland is niet veilig”, concludeert oppositieleider Svetlana Tichanovskaja vanuit ballingschap. EU-leiders spreken van ’staatsterreur’ en ’een dreiging voor de internationale burgerluchtvaart’. “Het kapen van een passagiersvliegtuig is een ongekende daad van staatsterrorisme”, aldus de Poolse premier Morawiecki op Twitter.
De autoriteiten in Wit-Rusland zeggen dat ze legaal handelden toen ze zondag het passagiersvliegtuig lieten landen in Minsk na een, wat later bleek, valse bommelding. Het land beschuldigt het Westen ervan ongegronde beweringen te doen om politieke redenen.
Biden: “Beschamende aanval op politieke oppositie en persvrijheid”
Joe Biden heeft maandag de “schandalige” omleiding veroordeeld van een Europees passagiersvliegtuig naar Minsk voor de arrestatie van een tegenstander van het regime van Aleksander Loekasjenko. De Amerikaanse president eiste de onmiddellijke vrijlating van de opposant.
“De Verenigde Staten veroordelen in de sterkst mogelijke bewoordingen de omleiding van het vliegtuig en de arrestatie” van Roman Protasevitsj, zei de Democratische president in een verklaring. “Deze schandalige gebeurtenis en de video die de heer Protasevitsj onder dwang lijkt te hebben gemaakt, zijn beschamende aanvallen op de politieke oppositie en de persvrijheid”, zei Biden, die eraan toevoegde dat hij de sancties van de Europese Unie tegen Wit-Rusland steunde en opriep tot de vrijlating van de opposant.
VN-Veiligheidsraad woensdag bij elkaar
Volgens de Verenigde Naties is Roman Protasevitsj het slachtoffer van een “illegale overbrenging”. De VN zeiden dinsdag in Genève dat ze garanties willen over de veiligheid van de jongeman. De beelden van Protasevitsj maandagavond op de televisie “zijn niet geruststellend”, zei een woordvoerder van het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten aan de pers. “De gedwongen bekentenissen van zware misdrijven zijn ongeldig en vormen mogelijk een schending van de VN-conventie tegen foltering“, voegde hij eraan toe.
De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties zal woensdag achter gesloten deuren overleg plegen over de situatie in Wit-Rusland. Dat hebben diplomatieke bronnen dinsdag meegedeeld. Het initiatief voor de bijeenkomst van de Veiligheidsraad komt van Frankrijk, Ierland en IJsland, zo heeft het Franse nieuwsagentschap AFP van verschillende diplomatieke bronnen vernomen.
Het is weinig waarschijnlijk dat er overeenstemming zal worden bereikt over een gemeenschappelijke verklaring. Verwacht wordt dat Rusland, een uitgesproken bondgenoot van het Wit-Russische regime, zo’n verklaring zal tegenhouden. Ook op politiek-economisch vlak dreigt deze crisis ervoor te zorgen dat de internationale spanningen tussen enerzijds de Europese Unie en de Verenigde Staten en anderzijds Rusland nog meer onder spanning komt te staan.
Ik kan de daad van de machthebbers in wit-Rusland helemaal niet smaken, maar wat een verschil met de houding van de EU tov Erdoğan.