15 jaar geleden stierf Aleksandr Solzjenitsyn

Deze week is het 15 jaar geleden dat Aleksandr Solzjenitsyn op 89-jarige leeftijd in Moskou het tijdelijke met het eeuwige verwisselde. Hij was niet alleen een begenadigd schrijver en essayist, maar als dissident ook een uitgesproken criticus van het totalitaire bewind in de Sovjet-Unie. Met zijn indrukwekkende literaire oeuvre heeft hij enorm bijgedragen tot het vergroten van het wereldwijde bewustzijn omtrent de onderdrukking van politieke tegenstanders in de Sovjet-Unie, met name door het Goelag-systeem. In dat in 1918 door Vladimir Lenin opgezette systeem van strafkampen werden politieke tegenstanders door middel van dwangarbeid ‘heropgevoed’ tot rechtgeaarde Sovjetburgers.

Aleksandr Isayevich Solzjenitsyn zag op 11 december 1918 – ruim een jaar na de bolsjewistische staatsgreep die het leven van alle Russen drastisch veranderde – het levenslicht in Kislovodsk, een Russische stad in de noordelijke Kaukasus. Hij was enig kind en werd opgevoed door zijn moeder. Zijn vader heeft hij nooit gekend, want die was een half jaar voor zijn geboorte onder nooit helemaal opgehelderde omstandigheden om het leven gekomen bij een jachtongeval. Zijn diepgelovige moeder verzette zich in de jaren twintig tegen de antireligieuze campagnes die door het regime werden gevoerd en bleef trouw aan haar Russisch-orthodoxe geloof. Solzjenitsyn verloor echter zijn geloof, werd een militante atheïst en omarmde het marxisme-leninisme als nieuwe heilsleer.

Solzjenitsyn werd een militante atheïst en omarmde het marxisme-leninisme als nieuwe heilsleer

Hij bleek vooral een bijzonder pientere en leergierige knaap die uitblonk in de exacte wetenschappen. Het was dan ook niet verwonderlijk dat hij aan de universiteit van Rostov wis- en natuurkunde ging studeren. Hij was in 1941 net afgestudeerd toen Duitsland tijdens ‘Operatie Barbarossa’ de Sovjet-Unie binnenviel. Hij meldde zich, net als duizenden anderen, als oorlogsvrijwilliger om zijn steentje bij te dragen aan wat Sovjetleider Stalin tot de ‘Grote Patriottische Oorlog’ had uitgeroepen. 

Sharashka

Terwijl hij in februari 1945 – op het ogenblik dat het Rode Leger zich opmaakte om door te stoten naar Berlijn – als artilleriekapitein aan het front diende, werd Solzjenitsyn gearresteerd door de SMERSH – het contra-spionagedepartement van de geheime dienst – en veroordeeld tot acht jaar in de Goelag wegens de nauwelijks verholen kritiek die hij in een privébrief op Stalin had geuit… Tussen 1945 en 1950 zat hij achter de tralies van een zogenaamde ‘Sharashka’, een speciale gevangenis waarin wetenschappers en academici werden opgesloten om aan projecten voor de staat te werken. Zijn ervaringen daar vormden stof voor zijn boek ‘De Eerste Cirkel’, dat in 1968 in het Westen werd gepubliceerd, maar pas eind jaren tachtig in de Sovjet-Unie zou verschijnen.

Het relatief lichte gevangenisregime dat hem in de ‘Sharashka’ was opgelegd, was niets vergeleken met de drie helse jaren die hij vanaf 1950 nauwelijks overleefde in een werkkamp in Zuid-Kazachstan. In die zwarte periode verbleef hij korte tijd in een ziekenhuis in Oezbekistan om zich aan een maagtumor te laten behandelen. Zijn roman ‘Het Kankerpaviljoen’ was voor een groot deel gebaseerd op zijn verblijf in dat ziekenhuis. Maar het inspireerde hem vooral voor het schrijven van zijn kampnovelle ‘Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj’, die hem op slag wereldberoemd maakte.

Chroesjtsjov

Solzjenitsyn was in 1953, als gevolg van een algemene amnestiemaatregel na de dood van Stalin, net als miljoenen andere lotgenoten, vrijgelaten. Stalins opvolger Nikita Chroesjtsjov startte een destalinisatiecampagne die er onder meer toe leidde dat de publicatie van ‘Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj’ in 1962 in het literaire magazine ‘Novy Mir’ de eerste officieel toegelaten publicatie werd over de terreur onder het stalinistische bewind.

De censuur en de KGB hielden hem met argusogen in de gaten

In oktober 1964 kwam er echter een einde aan de politieke dooi toen Chroesjtsjov werd afgezet door aanhangers van de harde lijn. Het werd al snel duidelijk dat de nieuwe bonzen in het Kremlin Solzjenitsyn niet lustten, zeker niet nadat zijn internationale aanzien begon toe te nemen toen hij in 1970 de Nobelprijs voor de Literatuur in ontvangst had mogen nemen. De censuur en de KGB hielden hem met argusogen in de gaten.

De Goelag Archipel

Vooral ook omdat er intussen in de Sovjet-Unie een tegenbeweging op gang was gekomen van dissidenten die zich lieten inspireren door schrijvers als Boris Pasternak of Solzjenitsyn. Ze ondertekenden petities, lanceerden manifesten en stelden ‘Een Kroniek van Lopende Gebeurtenissen’ op die systematisch werd doorgespeeld naar de buitenlandse media. Het was opvallend hoe Solzjenitsyn zichzelf bij dat alles zoveel mogelijk uit de belangstelling probeerde te houden. In diezelfde periode, zo rond 1970, had hij immers zijn laatste illusies opgegeven. Hij werkte intussen in alle stilte verder aan wat zijn magnus opus zou worden, zijnde ‘De Goelag Archipel’ waarvoor hij eigenhandig de getuigenissen van 227 voormalige gevangenen had verzameld, die hij bundelde in een beklijvende aanklacht tegen de stalinistische terreur.

Voor velen was hij een naïeve dromer, anderen beschouwden hem als een gevaarlijke antidemocraat

Nadat het boek in Frankrijk van de persen was gerold, bracht het de hoge heren in het Kremlin flink in verlegenheid. Zeker nadat in 1973 ook nog eens zijn ‘Kritische Brief aan de Sovjetleiders’ uitkwam, was voor de Sovjetbonzen de maat vol. Het hek was van de dam, maar ze aarzelden over wat ze precies met hem moesten aanvangen: hem opnieuw naar een strafkamp sturen, hem gek verklaren en in een psychiatrische instelling opsluiten of naar het Westen verbannen? Het werd uiteindelijk dat laatste. Solzjenitsyn werd gearresteerd en beschuldigd van hoogverraad. In 1974 werd hij op een vliegtuig naar West-Duitsland gezet. Zijn vrouw en kinderen kwamen enige tijd later ook naar West-Duitsland en later verkaste het gezin naar de VS.

Een Russische natie, geworteld in traditie

Het duurde niet lang voor Solzjenitsyns boodschap in het Westen ongewenst bleek te zijn. De Amerikaanse regering en haar Europese bondgenoten zweerden in die periode bij ‘ontspanning’ en konden de waarschuwingen van de balling tegen de strapatsen van het Kremlin missen als kiespijn. Hij geloofde niet langer in een mogelijke geleidelijke verbetering van het Sovjetregime. Terwijl andere dissidenten – zoals Sacharov – nog luidkeels droomden van een evolutie richting het model van een westerse democratie, had hij nog voor zijn verbanning al de nodige reserves over de westerse cultuur en de westerse democratieën, die hij later hekelde als een decadent en normloos, en bijgevolg een gemakkelijke prooi voor de communisten. Hij ijverde de rest van zijn leven rusteloos voor een niet-communistische Russische natie die – wat hem betrof – het liefst zo diep mogelijk in de traditie moest geworteld zijn.

Voor velen was hij een naïeve dromer, anderen beschouwden hem dan weer als een gevaarlijke, in een waas van mysticisme gehulde antidemocraat. Solzjenitsyn was een trotse, maar tegelijkertijd ook bescheiden man. Hij was echter vooral een vrijgevochten geest die onverschrokken op de barricaden stond voor ‘de Waarheid in een Rijk dat was gestoeld op de Leugen’. Woedend over een onrecht dat nooit meer goed te maken was. Een figuur die ook én zeker vandaag voor al wie in de Russische ziel geïnteresseerd is, méér dan lezenswaard is gebleven.